Ο πάπυρος του Δερβενίου: ο παλαιότερος πάπυρος με ελληνική γραφή

Ο πάπυρος του Δερβενίου που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Της Ευλαμπίας Τσιρέλη

Στην επίσκεψή μου σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, παρατήρησα πολλά ενδιαφέροντα ευρήματα που άλλες φορές δεν είχα παρατηρήσει. Ανάμεσα σε αυτά λοιπόν που μου τράβηξαν την προσοχή, ήταν και ο πάπυρος του Δερβενίου. Αποφάσισα να συλλέξω μερικές πληροφορίες, τις οποίες παραθέτω παρακάτω. Επίσης, σας παραθέτω τις φωτογραφίες που τράβηξα από τον ίδιο τον πάπυρο αλλά και τη μετάφραση αποσπασμάτων αυτού στα ελληνικά και στα αγγλικά στο τέλος του άρθρου.

Ο Πάπυρος του Δερβενίου είναι αρχαίο ελληνικό χειρόγραφο και θεωρείται το παλαιότερο βιβλίο στη δυτική παράδοση. Χρονολογείται στο δεύτερο ήμισυ του 5ου αιώνα π.Χ. Βρέθηκε το 1962 στον τάφο ενός ευγενούς στο Δερβένι. Αρχικά το κείμενο έμεινε αμετάφραστο, ώσπου τον Οκτώβριο του 2006, ο Έλληνας καθηγητής κλασσικής φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ και παπυρολόγος Κυριάκος Τσαντσάνογλου ανακοίνωσε την επιτυχή πλήρη μετάφραση του κειμένου. Περιέχει την φιλοσοφική έκθεση ενός άγνωστου συγγραφέα περί της γεννήσεως των θεών. Πιστεύεται ότι ο συγγραφέας ανήκε στο περιβάλλον του Αναξαγόρα. Ο πάπυρος φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

Το ιστορικό της ανακάλυψης και της εκτίμησης του παπύρου

Από την Καθημερινή (30.05.2006):

Μια φιλοσοφική πραγματεία του 5ου αι. π.Χ. πάνω σε Ορφικό ποίημα, η οποία αποκρυπτογραφείται από το δίδυμο των επιστημόνων που «διάβασαν» πρόσφατα τον πολυσυζητημένο πάπυρο του Ιούδα. Με τη διαφορά, όπως λέει στην «K» ο Απόστολος Πιερρής (διεθυντής του Ινστιτούτου Φιλοσοφικών Ερευνών στην Πάτρα), «ότι ο πάπυρος του Δερβενιού είναι για μας ακόμη πιο σημαντικός, αφού είναι ο παλαιότερος με ελληνική γραφή και αντιπροσωπεύει ένα φιλοσοφικό κείμενο του β΄ μισού του 5ου αι. π.Χ. πάνω σε Ορφική ποίηση».

Το κείμενο αποτελεί μια φιλοσοφική πραγματεία για τη φύση των θεών, την κοσμογονία, την κοσμολογία, τη θεωρία της ψυχής και τη φύση των θρησκευτικών τελετών, κυρίως υπό μορφή ερμηνείας ενός παλιότερου Ορφικού ποιήματος. «Ανήκει στον κύκλο του Αναξαγόρα που είχε κατηγορηθεί για αθεΐα. Ωστόσο, βλέπουμε μια προσπάθεια να ενσωματώσει τη θρησκευτική παράδοση και μάλιστα σε μια ακραία της μορφή όπως είναι ο Ορφισμός, μέσα σε μια φιλοσοφική ερμηνεία των θρησκευτικών κειμένων και τελετουργιών που τα κάνει αποδεκτά στον ορθολογισμό του 5ου αι. π.Χ.», υπογραμμίζει ο κ. Πιερρής.

Πρόκειται για συνεργασία μεταξύ του Ινστιτούτου Φιλοσοφικών Ερευνών στην Πάτρα και του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, που πέτυχε να χρησιμοποιήσει πολυφασματικές τεχνικές απεικονίσεις, όπως εφαρμόστηκαν από τους Roger Macfarlane και Gene Ware του Brigham Young University των ΗΠΑ. Οι καθηγητές ετοιμάζουν ανασύσταση του κειμένου βασισμένοι στα καινούργια επιστημονικά δεδομένα και σε μια εκ βάθρων μελέτη του περιεχομένου της πραγματείας.

Ο πάπυρος που βρέθηκε το 1962 με τα ονομαστά ευρήματα του Δερβενιού που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, σε μια από τις συνηθισμένες ανασκαφές της περιοχής, επιβίωσε μιας ταφικής πυράς των μέσων του 4ου αι. π.Χ. H Αρχαιολογική Υπηρεσία λειτούργησε αμέσως τότε και κάλεσε τον Φάκελμαν, φημισμένο συντηρητή της εποχής από την Αυστρία, για τη συντήρηση και το ξετύλιγμα του παπύρου. «Εκείνος έκανε την αποκατάσταση του ευρήματος και εν συνεχεία έβαλε σε εννέα πλαίσια τα κομμάτια. Όμως, από τον Ιούλιο του 1962 ώς τώρα δεν υπάρχει καμία επίσημη έκδοση ούτε και επίσημη επιστημονική εργασία». Όλα αυτά, παρότι έχουν εκδοθεί τρία βιβλία τα οποία βασίζονται σε μια μη έγκυρη έκδοση του 1981.

http://www.kathimerini.gr/252408/article/politismos/arxeio-politismoy/o-papyros-toy-dervenioy-ana3iopoihtos-apo-to-1962

Ο πάπυρος του Δερβενίου υποβλήθηκε σε φασματοσκόπηση με την προσδοκία να διαβαστούν στοιχεία του που για το ανθρώπινο μάτι είναι αόρατα

Η μελέτη του παπύρου, οι έρευνες και η... ελληνική φαγωμάρα

Από το Βήμα (24/09/2006):

Μια αξιοσημείωτη έκδοση που μόλις κυκλοφόρησε και θα προκαλέσει το ενδιαφέρον του επιστημονικού κόσμου που ασχολείται με την ελληνική αρχαιότητα στάθηκε αφορμή για τη σημερινή επιφυλλίδα. Πρόκειται για τη μονογραφία των Θ. Κουρεμένου - Γ. Παράσογλου - Κ. Τσαντσάνογλου «The Derveni Papyrus», Φλωρεντία, 2006. Αποτελεί τη δημοσίευση ενός σημαντικού παπύρου, ο οποίος είναι ευρύτερα γνωστός ως πάπυρος του Δερβενίου. Ήρθε στο φως τον Γενάρη του 1962 έξω από τη Θεσσαλονίκη, στην περιοχή της αρχαίας Λητής (σημ. Δερβένι). Επάνω σε έναν κιβωτιόσχημο τάφο του 330-320 π.Χ., ανάμεσα σε απομεινάρια καμένων κτερισμάτων που συνόδευαν τον νεκρό - πιθανόν μακεδόνα βετεράνο των εκστρατειών του Μεγ. Αλεξάνδρου - εντοπίστηκε και ο παπύρινος κύλινδρος.

Η ανεύρεση ενός παπύρου, και μάλιστα του πρώτου ως την εποχή εκείνη επί ελληνικού εδάφους, προκάλεσε ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Άλλωστε με βάση τη χρονολόγησή του ήταν (και εξακολουθεί να είναι) το παλιότερο σωζόμενο ελληνικό «βιβλίο». Ωστόσο ο δρόμος ως την τελική του δημοσίευση δεν ήταν εύκολος. Έπρεπε πρώτα να εξασφαλισθεί η διάσωσή του. Υπενθυμίζω ότι την ίδια περίπου εποχή με το εύρημα στο Δερβένι ένας άλλος πάπυρος που αποκαλύφθηκε, επίσης σε τάφο του 4ου αι. π.Χ., στην Κάλλατι της Ρουμανίας, αρχαία ελληνική αποικία κοντά στην Κωνστάντζα, διαλύθηκε μόλις ήλθε σε επαφή με τον αέρα. Ομοίως διαλύθηκε λίγες δεκαετίες αργότερα και ένας άλλος πάπυρος, αυτή τη φορά μάλιστα στην Αθήνα. Κοντά στη Δάφνη ερευνήθηκε ένας τάφος επίσης του 4ου αι. π.Χ., που εκτός από ποικίλα είδη γραφείου περιείχε και έναν πάπυρο. Δυστυχώς οι αρχαιολόγοι δεν ήταν έτοιμοι για ένα τέτοιο εύρημα και ο πάπυρος έγινε σκόνη. Όσον αφορά τον πάπυρο του Δερβενίου διασώθηκε χάρη στην απανθράκωσή του (!), χωρίς να παραβλέπεται και η συμβολή ενός ειδικού συντηρητή, του Αυστριακού Α. Fackelmann, ο οποίος μάλιστα μπόρεσε και τον ξετύλιξε.

Η μελέτη και δημοσίευση του παπύρου ανατέθηκε αρχικά στον διαπρεπή καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του ΑΠΘ Στ. Καψωμένο. Μετά τον θάνατό του το βάρος του όλου έργου έπεσε στους ώμους του καθ. Κ. Τσαντσάνογλου, εξαίρετου γνώστη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Ο τελευταίος, μαζί με τον καθ. Γ. Παράσογλου, διακεκριμένο παπυρολόγο, και τον επίσης πανεπιστημιακό και ειδικευμένο σε θέματα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας Θ. Κουρεμένο, μας έδωσαν εν τέλει την οριστική δημοσίευση. Σημειωτέον ότι σημαντικό μέρος του κειμένου του παπύρου είχε από καιρό γίνει γνωστό στη διεθνή επιστημονική κοινότητα τόσο από διαλέξεις και ανακοινώσεις σε διεθνή συνέδρια όσο και από την εμφάνιση το 1982 μιας κλεψίτυπης έκδοσής του!

Ο πάπυρος πρέπει να γράφτηκε γύρω στο 340-320 π.Χ., αντιγράφει ωστόσο ένα παλιότερο κείμενο του τέλους του 5ου αι. π.Χ. Ο συντάκτης του, πιθανόν μάντης και χρησμολόγος, δίνει συμβουλές σε υποψήφιους μύστες. Αναφέρεται σε θρησκευτικές τελετουργίες και ερμηνεύει το κείμενο ενός ορφικού κοσμογονικού ύμνου αλληγορικά, με έναν τρόπο για τον οποίο πολλοί διανοούμενοι της αρχαιότητας, όπως π.χ. ο Πλάτων, μιλούσαν υποτιμητικά. Δίνει μια φιλοσοφική ερμηνεία της κοσμογονίας αυτής, σύμφωνα με την οποία αέρας = νους = θεός· δεν πρόκειται για τον Δία αλλά για μια θεότητα μονοθεϊστικής αντίληψης.

Πριν από μερικούς μήνες μια ομάδα ερευνητών, μεταξύ των οποίων και οι Απ. Πιερρής, διευθυντής ενός ιδιωτικού ινστιτούτου φιλοσοφικών σπουδών στην Πάτρα, και D. Obbink, λέκτορας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και υπεύθυνος για τους εκεί ευρισκόμενους παπύρους της Οξυρρύγχου, κατέφθασε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης όπου φυλάσσεται ο πάπυρος. Σκοπός της ήταν να τον φωτογραφίσει με σύγχρονα μέσα με την προσδοκία να διαβαστούν στοιχεία που για το ανθρώπινο μάτι είναι αόρατα και να προχωρήσει στην επανέκδοσή του. Με την ευκαιρία της φωτογραφικής αυτής καμπάνιας δόθηκε συνέντευξη Τύπου. Προσωπικά δεν πιστεύω ότι ευρήματα γνωστά από παλιά θα πρέπει να αποσπούν την προσοχή των ΜΜΕ. Πιθανόν στην προκειμένη περίπτωση η συνέντευξη να προκλήθηκε από την παρουσία του υφυπουργού Οικονομικών Π. Δούκα, ο οποίος παρευρέθηκε σ' αυτήν ως «αρχαιολάτρης» (και ως χορηγός;).

Για τον πάπυρο και το περιεχόμενό του δεν νομίζω ότι ακούστηκε κάτι καινούργιο. Βεβαίως σε τέτοιες συνεντεύξεις με εξειδικευμένο αντικείμενο οι δημοσιογράφοι δεν είναι σε θέση να γνωρίζουν ποια από όσα λέγονται είναι νέα και ποια όχι. Ωστόσο εξαιτίας της καθυστέρησης της δημοσίευσης του παπύρου ελέχθησαν και ορισμένες απαράδεκτες κρίσεις. Δεν μπορεί να υποστηρίζεται ότι «οι άνθρωποι που ανέλαβαν την αποκρυπτογράφηση του παπύρου (εννοώντας προφανώς τον Κ. Τσαντσάνογλου και ίσως και τον αείμνηστο Στ. Καψωμένο) δεν ήταν ίσοι με το μέγεθος του έργου», όταν το ερευνητικό έργο των παραπάνω ερευνητών είναι καταξιωμένο διεθνώς. Στην προκειμένη μάλιστα περίπτωση ο ειπών τα παραπάνω εθεάθη «πριν από περίπου τρία χρόνια... στο γραφείο του κ. Τσαντσάνογλου να αντιγράφει το αποκρυπτογραφημένο από την αδημοσίευτη εργασία του καθηγητή» κείμενο!

(Οι εντός εισαγωγικών φράσεις ή λέξεις είναι παρμένες από σχετικά δημοσιεύματα του Τύπου.)

Ο κ. Μιχάλης Α. Τιβέριος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=175817

Για άλλη μια φορά συνειδητοποιώ την ύπαρξη ενός αρχαιολογικού θησαυρού, ανάμεσα σε πολλούς άλλους, ο οποίος έχει "θαφτεί" και παραγκωνιστεί λόγω γραφειοκρατίας ή "εσωτερικών συγκρούσεων". Μην μπορώντας να βρω τίποτα άλλο στα ελληνικά σχετικά με τον πάπυρο (πέρα από κάποιες σελίδες αμφιβόλου ποιότητας), ανέτρεξα σε ξένες ιστοσελίδες πανεπιστημίων.

Το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Χάρβαρντ αναφέρει μεταξύ άλλων:

"The Derveni papyrus is a most interesting new document of Greek literature. It is perhaps the only papyrus to have been found on Greek soil, and is, if not the oldest Greek papyrus ever found, no doubt the oldest literary papyrus, dated roughly between 340 and 320 B.C."

"The book, composed near the end of the 5th century B.C., contains the eschatological teaching of a mantis; the content is divided between religious instructions on sacrifices to gods and souls, and allegorical commentary on a theogonical poem ascribed to Orpheus."

http://chs.harvard.edu/wb/1/wo/Us8ST6l2x8cFEo4D5brun0/0.0.0.0.19.1.7.15.1.1.0.1.2.0.11.1.3.3.1

Ας ελπίσουμε σε μια ολοκληρωμένη μελέτη πάνω στο θέμα, από κάποιον Έλληνα επιστήμονα στο μέλλον.

Προτεινόμενα: