Τελετουργικά Μετάβασης (Rites of Passage)

της Ευλαμπίας Τσιρέλη

Κάθε μετάβαση στη ζωή μας από μια κατάσταση σε μια άλλη, αποτελεί ένα τελετουργικό μετάβασης (ή αποχωρισμού). Από τα αρχαία τελετουργικά μύησης, μέχρι το πιο κοινό γεγονός σήμερα, όπως η στρατιωτική θητεία ή ο γάμος, τα τελετουργικά μετάβασης καταλαμβάνουν κάθε κίνηση στη ζωή μας και τις περισσότερες φορές πλέον τελούνται μηχανικά από εμάς τους ίδιους.

Τα τελετουργικά μετάβασης (όρος που εισήγαγε πρώτος ο Γάλλος εθνογράφος και λαογράφος Arnold van Gennep στο βιβλίο του Les Rites de Passage το 1909) είναι κάποιες ιεροτελεστίες που τελούνται για την μετάβαση ενός ατόμου από μια κατάσταση σε μια άλλη. Τέτοιες τελετουργίες για παράδειγμα σηματοδοτούν την μετάβαση από την παιδική ηλικία στην εφηβεία, από την εφηβεία στον ανδρισμό ή στη θηλυκότητα, από την αγαμία στον γάμο και την οικογένεια, ακόμη και την μετάβαση από την παρούσα ζωή στην επόμενη. 

 

Το πρώτο τέτοιο τελετουργικού που βιώνουμε είναι η γέννηση. Το έμβρυο αφήνει το οικείο περιβάλλον της μήτρας και μεταβαίνει, περνώντας στο δεύτερο στάδιο, στο ξένο και αφιλόξενο περιβάλλον εκτός μήτρας. Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε ότι συμβαίνει και με το θάνατο, αν δεχτούμε πρώτα φυσικά ότι υπάρχει και κάτι πέρα από τον κόσμο που γνωρίζουμε. Ο αποθνήσκων αφήνει το περιβάλλον της ζωής του και μεταβαίνει στο άγνωστο το «άλλου» κόσμου, όπου φυσικά, σύμφωνα με τις δοξασίες και τις μυριάδες θεωρίες περί τούτου, προσπαθεί να προσαρμοστεί, επανεξετάζει τα λάθη της επίγειας ζωής του και προσπαθεί να κερδίσει μια θέση στον Παράδεισο. Στο δεύτερο και ενδιάμεσο στάδιο της μετάβασης ή μύησης, το άτομο ευρισκόμενο ανάμεσα σε δύο εαυτούς, σε δύο ζωές, σε δύο πραγματικότητες, συνήθως δεν έχει ταυτότητα και διανύει μια περίοδο αναμονής για τη νέα του ζωή. Κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης π.χ. το βρέφος μαθαίνει να τρώει, να μιλάει, να περπατάει και να αλληλεπιδρά με το περιβάλλον του, ώστε σταδιακά να μπορέσει να ενταχθεί στην «κοινωνία» των ανθρώπων.

 Τα τελετουργικά μετάβασης συνήθως χαρακτηρίζονται από τρεις φάσεις: α)τον αποχωρισμό, β)το μεταβατικό στάδιο ή στάδιο της μύησης και γ)την επανένταξη στην κοινωνία με ένα νέο πια πρόσωπο και ρόλο σε αυτήν. Κατά το πρώτο στάδιο τα άτομα συνήθως απομακρύνονται από την κοινότητα και απομονώνονται (αν όχι κάπου μακριά, τότε μέσα στο σπίτι τους) και ακολουθούν κάποια «τελετουργικά αποχωρισμού», όπως το κόψιμο των μαλλιών, κάποιες δοκιμασίες αντοχής στον πόνο για τα αγόρια, δερματοστιξία σε όλο το σώμα και γενικά πράξεις που αποκόπτουν το άτομο από τις συνήθειες του «προηγούμενου» εαυτού του. Αυτές οι πρακτικές συνήθως έχουν σκοπό την μύηση και την εκπαίδευση.

Κατά την ένταξή του στη νέα πραγματικότητα το άτομο γίνεται δεκτό με εορτασμούς και τιμές αφού ακολούθησε τα έθιμα και κέρδισε τον ρόλο που του αρμόζει. Τέτοια παραδείγματα έχουμε σε φυλές της Αφρικής όπου, οι νεαροί έφηβοι, κορίτσια και αγόρια, ορισμένες φορές υφίστανται τρομερές και επίπονες διαδικασίες προκειμένου να ενταχθούν στην κοινωνία των ενηλίκων και να δημιουργήσουν τη δική τους οικογένεια. 

 

Τα τελετουργικά μετάβασης τελούνταν καθ’ όλη την διάρκεια της αρχαιότητας, σχεδόν από τότε που υπήρχαν άνθρωποι. Οι μεταβάσεις και οι αλλαγές στη ζωή ήταν πάντα κάτι πολύ σημαντικό. Μερικά παραδείγματα αποτελούν η περιτομή που γίνεται στα μικρά εβραιόπουλα, το Bar/Bat Mitzvah όταν τα εβραιόπουλα γίνονται 13-14 ετών, η νεκρώσιμη ακολουθία των ιουδαίων, το Genpuku, τελετή ενηλικίωσης των Samurai, τα 16 Samskaras του Ινδουϊσμού, η αναζήτηση οράματος στους Ινδιάνους της Αμερικής και άλλα πολλά τελετουργικά ανά τον κόσμο.

Στις κοινωνίες των φυλών, το τι είναι ένας άντρας ή μια γυναίκα δεν καθορίζεται απ’ τη γέννησή του, αλλά από τα διάφορα τελετουργικά, όπως τελετές γονιμότητας για τα

κορίτσια ή δερματοστιξία για τα αγόρια κατά την ενηλικίωσή τους.

 

Δύο αρχαία Τελετουργικά Μετάβασης των Ιουδαίων που τελούνται μέχρι σήμερα

Περιτομή: Το τελετουργικό μύησης του αρσενικού παιδιού στη συνθήκη της περιτομής ονομάζεται από τους Ιουδαίους berit milah. Περιλαμβάνει την αφαίρεση δια χειρουργικής επέμβασης της ακροβυστίας του ανδρικού γεννητικού οργάνου και την απαγγελία προσευχών που καλωσορίζουν το βρέφος στην κοινωνία των Εβραίων μυώντας το στη διαθήκη του Αβραάμ.

Λαμβάνει χώρα την όγδοη ημέρα της ζωής ενός βρέφους, μετρώντας ως πρώτη την ημέρα της γέννησής του.  

Τελετουργικό: Η πνευματική μητέρα παραδίδει το παιδί στον πνευματικό του πατέρα κι εκείνος με τη σειρά του στον mohel. Καλωσορίζεται από τους παρευρισκόμενους με μια ευχή στα εβραϊκά: «Ευλογημένος να είναι αυτός που έρχεται». Ο πατέρας στη συνέχεια δηλώνει δημόσια και επίσημα το θέλημά του να περιτμηθεί ο υιός του σύμφωνα με τις θεϊκές εντολές. Ο mohel παίρνει το παιδί και το τοποθετεί στην αγκαλιά του sandaq (ο κρατών). Η χειρουργική διαδικασία περιλαμβάνει 3 στάδια: 1) το milah, αφαίρεση της ακροβυστίας, 2) το peri’ah, την αποκόλληση και αναδίπλωση του βλεννογόνου υμένα ώστε να εκτεθεί η βάλανος, 3)το metsitsah, τον καθαρισμό του αίματος από την πληγή(δια στόματος παλαιότερα και σήμερα με μια απορροφητική αντλία). Καθ’ όλη αυτή τη διαδικασία, ο sandaq  κρατά ακίνητα τα πόδια του βρέφους.  Έπειτα ο πατέρας του παιδιού αποδίδουν ευχές και τιμές και στη συνέχεια ευλογείται το κρασί. Δίδεται στο βρέφος λίγο απ’ το κρασί και επονομάζεται τυπικά. Το κρασί έπειτα δίδεται στους γονείς και έτσι η τελετή ολοκληρώνεται και ακολουθείται από μια μεγάλη εορτή.

 

Κηδεία: Στον Ιουδαϊσμό, ο ρόλος των πενθούντων και των τελετουργικών πένθους είναι σαφώς καθορισμένος. Οι πενθούντες είναι εκείνοι που έχουν την υποχρέωση να διατηρούν το τελετουργικό του πένθους και απαρτίζονται από το στενότερο συγγενικό περιβάλλον του αποθανόντα, δηλαδή τον πατέρα, τη μητέρα, την αδερφή, τον αδερφό, την κόρη, τον γιο και τους συντρόφους αυτών. Το πένθος αυτό καθαυτό είναι καθορισμένο σε τρεις φάσεις: 1)στο aninut, από τον θάνατο στην ταφή, 2) στο shiv’ah, τις επτά ημέρες μετά την ταφή και 3) στο sheloshim, στο πέρας των επτά ημερών έως την 13 ημέρα μετά την ταφή. Κάθε μια από αυτές τις φάσεις έχει τις δικές της πρακτικές και τους ανάλογους περιορισμούς. Από τον θάνατο έως την ταφή, οι πενθούντες απέχουν από κάθε ευχάριστη θρησκευτική εκδήλωση, όπως η πρωινή δοξολογία. Επίσης απαγορεύεται να τρώνε κρέας, να πίνουν κρασί, να διασκεδάζουν ή να έχουν σεξουαλικές επαφές.  
Τελετουργικό: Το σώμα του αποθανόντα ετοιμάζεται για την ταφή μέσω μιας διαδικασίας πλυσίματος (tahorah, κάθαρση). Μετά από την πλύση, ο αποθανών ντύνεται με λινό σάβανο, που είναι γνωστό και ως σάκκος (takhrikhim). Αυτή η πρακτική εφαρμόζεται για να υπάρχει ισότητα φτωχών και πλουσίων, ώστε να μην προσβάλλουν τους ίδιους τους φτωχούς νεκρούς ή τους συγγενείς τους. Το σώμα έπειτα τοποθετείται σε ξύλινο φέρετρο. Μέρος του τελετουργικού πένθους είναι και η διανομή των ρούχων του νεκρού (qeriy’ah) σε φίλους και συγγενείς. Σε μερικές περιπτώσεις όταν δεν διανέμονται τα ρούχα, μοιράζονται ειδικές μαύρες ταινίες που τοποθετούνται πάνω από τα ρούχα των πενθούντων. 

  

Την ταινία αυτή φορούν όλοι με τη σειρά, και συγχρόνως απαγγέλλεται στον καθένα τους, από τους υπόλοιπους, η ευλογία: «Ευλογημένος να είσαι, ω Κύριε και Θεέ μας, Κυβερνήτη του Σύμπαντος, Κριτή της Αλήθειας». Έπειτα, ο νεκρός μεταφέρεται στο νεκροταφείο. Το φέρετρο οδηγείται στον τάφο (keber) από τους νεκροπομπούς, που κάνουν επτά στάσεις στη διαδρομή, ψάλλοντας τον ψαλμό 91. Τοποθετούν στο έδαφος το φέρετρο και το καλύπτουν με χώμα. Μετά την ταφή(keburah) , οι παρευρισκόμενοι σχηματίζουν δύο σειρές, ανάμεσα από τις οποίες περνούν οι πενθούντες. Καθώς περνούν, οι υπόλοιποι τους εύχονται: «Είθε ο Θεός να σας παρηγορήσει μαζί με όλους τους υπόλοιπους πενθούντες της Σιών και της Ιερουσαλήμ». Το πέρας της ταφής σηματοδοτεί το τέλος της πρώτης φάσης της πένθιμης περιόδου(aninut) και την αρχή της δεύτερης (shiv’ah). Κατά την επιστροφή στο σπίτι (συνήθως στο σπίτι του αποθανόντα), οι πενθούντες ανάβουν ένα κερί, που συνεχίζει να καίει όλες τις επτά ημέρες μετά την ταφή. 

Η φλόγα συμβολίζει την ανθρώπινη ψυχή. Έπειτα οι πενθούντες σερβίρουν το γεύμα της παρηγορίας (se’udat havra’ah), το οποίο προετοιμάζεται από φίλους και συγγενείς. Συνήθως περιλαμβάνει στρογγυλές τροφές, όπως αυγά, σύμβολο ζωής και ελπίδας. Κατά τη διάρκεια του shiv’ ah οι πενθούντες παραμένουν στο σπίτι και δεν ασχολούνται με δουλειές ή άλλες δραστηριότητες. Παραδοσιακά, κάθονται σε ειδικά χαμηλά καθίσματα, δεν ξυρίζονται, δεν κουρεύονται, δεν κάνουν μπάνιο και δεν ασχολούνται με οιανδήποτε ευχάριστη για τον εαυτό τους διαδικασία (εκτός κι αν συντρέχουν λόγοι υγιεινής). Δεν φορούν δερμάτινα παπούτσια και δεν έχουν καμία σεξουαλική επαφή. Όταν τελειώνει το shiv’ah και κατά τη διάρκεια της τρίτης φάσης πένθους, το sheloshim, οι πενθούντες επιστρέφουν στις δουλειές τους, αλλά συνεχίζουν να αποφεύγουν κοινωνικές συγκεντρώσεις έως και την 13η μέρα μετά την ταφή. Βλέπουμε ότι δεν είναι πολλές οι διαφορές με τις δικές μας τελετές ταφής. Τα τελετουργικά διαδίδονται από λαό σε λαό και έχουν τόσο μεγάλη δύναμη που μένουν σχεδόν αναλλοίωτα στο πέρασμα των αιώνων.  

 

Βέβαια τα τελετουργικά μετάβασης δεν σταματούν εδώ. Τελούνται από κάθε άνθρωπο πάνω στη γη, είτε το αντιλαμβάνεται, είτε όχι. Τα τελετουργικά μετάβασης, είναι ένας τρόπος να θυμίζουν σε κάθε ανθρώπινο ον, οποιασδήποτε φυλής ή κοινωνίας, ότι χρειάζεται να ανήκει κάπου. Στην ουσία οι τελετές είναι μια έκφραση κοινωνικότητας. Είναι όμως και μια έκφραση θρησκευτικότητας επίσης. Μια έκφραση απόδειξης του τι μπορεί να κάνει κάποιος για την πίστη του. Κι όσο περισσότερα είναι διατεθειμένος να κάνει και τα κάνει, τόσο ψηλότερα ανεβαίνει στην πυραμίδα της ιεραρχίας των πιστών. Εισπράττει τον σεβασμό και τον θαυμασμό των μη μυημένων και την αποδοχή των ήδη μυημένων. Μερικά καθημερινά παραδείγματα μετάβασης είναι η βάπτιση, ο αρραβώνας, ο γάμος, η κηδεία,   η αναχώρηση του νέου για να εκτίσει την στρατιωτική του θητεία, η φυλακή, το διαζύγιο, η αποφοίτηση από το σχολείο και η φοίτηση στο πανεπιστήμιο, ο θάνατος και η νεκρώσιμη ακολουθία, το στάδιο απεξάρτησης από κάθε είδους ουσία που θέλουμε να βγάλουμε από τη ζωή μας, η στιγμή που πέφτουμε για ύπνο, το ξύπνημα και το ξεκίνημα της νέας ημέρας, η παύση της εργασίας κατά τις διακοπές του καλοκαιριού, των Χριστουγέννων και του Πάσχα, οι ετοιμασίες για μια βραδινή έξοδο, η στιγμή της προσευχής και τόσα άλλα παραδείγματα που μας δείχνουν ότι τελούμε τελετουργικά μετάβασης καθημερινά και μάλιστα τριμερή, ακολουθώντας πιστά τα τρία στάδια, εντελώς μηχανικά χωρίς να αντιλαμβανόμαστε την τέλεση του τελετουργικού.

 

Τα τελετουργικά μετάβασης είναι τροφή για την ψυχή του ανθρώπου. Τον βοηθούν να προχωράει στη ζωή και να αφήνει πίσω του παλιές καταστάσεις. Τα γραφεία των ψυχολόγων και ψυχιάτρων ουσιαστικά έχουν γεμίσει από ανθρώπους που ζητούν βοήθεια για να μεταβούν. Να μεταβούν από μια παλιά δυσάρεστη κατάσταση σε μια νέα που θα τους κάνει να γυρίσουν σελίδα. Να αντιμετωπίσουν τον θάνατο ενός συγγενή, ή ένα τραύμα παιδικό που δεν τους αφήνει να συνεχίσουν ήρεμοι τη ζωή τους. Να απεξαρτηθούν απ’ τα ναρκωτικά ή το αλκοόλ, να ξεπεράσουν έναν χωρισμό ή μια φοβία που τους στοιχειώνει. Όλα αυτά χρειάζονται κάποιες διαδικασίες αποχωρισμού, μύησης/μετάβασης και επανένταξης και ο ψυχολόγος στην ουσία τελεί καθήκοντα ενός σύγχρονου μορφωμένου τελετάρχη, ενός σαμάνου, ενός πνευματικού. 

Βιβλιογραφία:

-Armstrong, A. Terry- Busby, L. Douglas-Carr, F. Cyril, A Reader’s Hebrew.

-English Lexicon of the Old Testament, Zondervan Hebrew Reference Series, Zondervan Publishing House, Grand Rapids, Michigan, 1989.

-Βέλλα, Μ., Βασιλείου, Εβραϊκή Αρχαιολογία, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, β’ έκδοση, Αθήνα, 1984.

-Braun, Willy-McCutcheon, Russel, Εγχειρίδιο Θρησκειολογίας, Θεσσαλονίκη,2003, χρησιμοποιήθηκε το άρθρο: Grimes, L., Ronald, "Τελετουργία".

-Eliade, Mircea, Encyclopedia of Religion vol.12. 

-Rites of Passage from Biblical to ModernTimes, Eκδόσεις University of Washington Press.

-Οι Θρησκείες του Κόσμου (συλλογικό), εκδόσεις Ουρανός, 2006,χρησιμοποιήθηκε το άρθρο: Bowie, Fiona, "Τελετουργία και Επιτέλεση".

Επιτρέπεται η ηλεκτρονική αναδημοσίευση μόνο εφόσον αναδημοσιευτεί το πλήρες κείμενο, με ξεκάθαρη απόδοση στη συγγραφέα Ευλαμπία Τσιρέλη,  μαζί με σύνδεσμο στην παρούσα σελίδα. Απαγορεύεται κάθε είδους έντυπη αναδημοσίευση.